Honderd jaar geleden vierden we in Oost op 31 augustus de verjaardag van koningin Wilhelmina. Hoofdprogramma in het Wilhelminapark: een gekostumeerde voetbalwedstrijd en een springconcours door wachtmeesters van de artillerie. Daar ging een militaire parade op de Maliebaan aan vooraf. Er was dat jaar geen vuurwerk in de avond om kosten te besparen, maar er waren wel ‘muzikale omgangen door de stad’ waarbij de muziekkorpsen fakkels meedroegen, aldus een bericht in het Utrechts Nieuwsblad. Naast de centrale viering in het park, organiseerden tal van straten en buurten feesten, zoals op de Abstederdijk waar kinderen mochten ‘blaastrappen’.

Opkomst buurtverenigingen
Koninginnedag vindt zijn oorsprong eind 19de eeuw met het vieren van de verjaardag van eerst prinses Wilhelmina, later Koningin Wilhelmina. In die periode wordt de nationale staat steeds belangrijker en het vieren van de verjaardag van de vorst of vorstin draagt bij aan het besef één land te zijn. Rond 1900 groeit ook Utrecht snel. Tuin- en landbouw maken plaats voor bedrijvigheid en industrie. In Oost worden buurten voor arbeiders gebouwd, waar vervolgens het verenigingsleven opkomt. Zo is er al in 1909 een buurtvereniging op de Abstederdijk. En we zien op een archieffoto uit 1913 een door de buurtvereniging Oudwijk opgerichte ereboog in de Van Alphenstraat ter viering van Koninginnedag.

Historicus en buurtgenoot Bas Nugteren schreef een artikel in de Alex 2025, uitgegeven door Oranjecomité Oost. Hierin gaat hij uitgebreid in op de (sociale) ontwikkeling van buurtverenigingen en Koninginnedag in onze wijk.

In de crisisjaren 30 van de vorige eeuw telde Utrecht 40.000 werklozen op een bevolking van 160.000. Daarom kwam de overheid met werkverschaffing, grote publieke projecten zoals de bouw van een stadion. Op de grond van de hofstede De Groote Kuil gingen honderden (ongeschoolde) arbeiders aan de slag. Het resultaat was een stadion met 10.000 zitplaatsen rondom een wielerbaan met op het middenterrein een voetbalveld. Burgemeester Ter Pelkwijk opende Galgenwaard op 21 mei 1936 officieel. Het stadion zat bomvol, mensen waren met overvolle trams gekomen om het nieuwe icoon van de stad te bewonderen.

Sloop door supporters
De lokale voetbalclub Hercules en DOS speelden er hun thuiswedstrijden. In 1958 werd DOS zelfs landskampioen. Zomer kwam het publiek voor wielerspektakel, destijds een populair tijdsverdrijf. Zo vestigde de legendarische stayer Cees Stam in 1974 hier het werelduurrecord stayeren (bijna 83 km achter de derny). In 1970 gingen de profclubs DOS, Elinkwijk en Velox op in FC Utrecht. In de jaren 70 kwam echter ook het voetbalvandalisme op waartegen de Galgenwaard o.a. vanwege de wielerbaan niet tegen bestand was. Nieuwbouw werd noodzakelijk om de veiligheid van spelers en supporters te garanderen. Op 20 april 1981 speelde FC Utrecht de laatste wedstrijd tegen PSV (0-0) waarna de supporters alvast met de sloop van het oude stadion begonnen … Sinds het seizoen 1982/83 speelt FC Utrecht in de nieuwe Galgenwaard.

Boven de entreepoort van het woonhuis Gerard Doustraat 4 zit een tegeltableau met de letters POLITIE. Het verwijst naar een oude politiepost in dit pand. Die werd in 1908 gebouwd om de bewoners van de snelgroeiende woonwijken rondom het Wilhelminapark te beschermen tegen ‘ongure types’ die rondhingen in dit (toen nog) donkere buitengebied van de stad.

Niemandsland
De Gerard Doustraat werd een zijstraat van de oude Vossegatsche Dijk, destijds de belangrijkste uitvalsweg richting Fort Vossegat en de geplande Kromhoutkazerne (geopend in 1913). Een strategische plek voor een nieuwe politiepost. Jarenlang woonden de bewoners van de statige Gerard Doustraat in niemandsland, want de huidige Schildersbuurt zoals de woningbouwverenigingen BANS, Elck Wat Wils, WBV Utrecht en Het Nieuwe Woonhuis werden pas na de Eerste Wereldoorlog gebouwd. Maar de luxe van een eigen politiepost maakte het veilig wonen, té veilig volgens met name de jeugdige bewoners, want elke vorm van kattenkwaad werd er door de dienders snel in de kiem gesmoord …

In 1963 werd de politiepost prikpost toen de dienders plaats maakten voor de vaccinatiezusters van de GG&GD. Nu is het een woonhuis en herinnert het tegelplateau aan het roemruchte verleden van de politiepost. Lees het hele artikel van bewoner Joyce Pennings uit 2008 in het verenigingsblad Oud Utrecht.

Op steenworp afstand van het beroemde Rietveld-Schröderhuis ligt nóg een architectonische parel: het woonhuis van architect Sybold van Ravesteyn (1889-1983), Prins Hendriklaan 112, aan de rand van Rijnsweerd. Het monument wordt sinds 2019 beheerd door Vereniging Hendrick de Keyzer als museumhuis. Delen van het jaar kun je er overnachten, in de rest van het jaar is het huis open als museum. Wat een verblijf zo bijzonder maakt: de inrichting uit de tijd dat van Ravesteyn er woonde, is nog grotendeels in takt.

Gewapend beton
Van Ravesteyn trad in 1921 als constructeur in dienst van wat tegenwoordig de Nederlandse Spoorwegen heet. Zijn eerste klus was de constructie van de Inktpot, het grootste bakstenen gebouw van Nederland. Later promoveerde hij tot huisarchitect van de spoorwegen. Hij bouwde veel stations (o.a. het oude Centraal Station van Utrecht), seinhuizen en depots, doorgaans van gewapend beton, een bouwmateriaal dat toen in opkomst was en waar hij veel kennis van had. Buiten het spoorwezen tekende hij ook voor de Diergaarde Blijdorp en theater Kunstmin in Dordrecht. Na de oorlog gingen veel van zijn (spoor)ontwerpen tegen de vlakte, vandaar zijn bijnaam: de meest gesloopte architect van Nederland.

Polderweg
In 1932 kreeg hij de kans om een eigen woonhuis aan de Prins Hendriklaan 112 te bouwen op een onbebouwd driehoekig kavel naast een rijtje traditionele jaren 30 huizen tegenover de Kromhoutkazerne. Het was een tip van Gerrit Rietveld, die wist dat zijn collega na zijn scheiding nieuwe woonruimte zocht. De laan ging daar over in een landweg richting de toen nog onbebouwde Johannapolder, tegenwoordig Rijnsweerd. Op het taps toelopende stuk grond paste geen standaard woning. Maar daar wist hij wel raad mee. 

Golven en krullen
Van Ravesteyn bouwde met bescheiden middelen een huis waarin het prettig was om te wonen én te werken. De kenmerkende gele bakstenen waren afdankertjes van de Spoorwegen. Hij experimenteerde ook met golvende lijnen en weelderig krullende vormen, geheel tegen de rechtlijnige principes in van het toen populaire Nieuwe Bouwen dat juist inzette op een moderne, zakelijke bouwstijl wars van niet-functionele vormen. Het streven naar licht-lucht-ruimte nam hij wél over, zoals te zien in de grote ronde erker. Hij combineerde ook verschillende functies (wonen en werken) in één ruimte. Bekijk de mini-documentaire voor meer uitleg.

Buurt: Rijnsweerd | kaart

De Hollandse IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM) opende in 1874 bij Hilversum een zijtak van haar Ooster Spoorweg richting Duitsland (Amsterdam – Zutphen). Passagiers konden voortaan vanaf Hilversum via Utrecht-Oost naar Lunetten reizen om daar over te stappen op het staatsspoor richting het zuidelijk gelegen Den Bosch. HIJSM bouwde voor dit Oosterspoor het indrukwekkende Maliebaanstation, voorzien van alle comfort en luxe die de moderne reiziger wenste.

Concurrentie
In 1885 opende de HIJSM een halte aan de Biltstraat. Hier konden reizigers eenvoudig overstappen op de populaire paardentram naar De Bilt en Zeist. Deze halte groeide snel uit tot een druk station, wat ten koste ging van het verderop gelegen Maliebaanstation. Het oosterspoor verloor nog meer reizigers toen de concurrent Staatsspoorwegen na een fusie in 1890 fors investeerde in het station aan de westkant van de stad, het latere Utrecht Centraal.

Donkere bladzijde
In 1921 kwam de genadeklap voor het passagiersvervoer op het Oosterspoor. Treinen vanuit Hilversum konden bij Blauwkapel via een nieuwe verbinding doorrijden naar het snelgroeiende Utrecht Centraal. In 1939 vertrok de laatste passagierstrein uit Oost. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden 1.500 Joodse inwoners van Utrecht via twee transporten vanaf het Maliebaanstation gedeporteerd, een zwarte bladzijde in de geschiedenis. Een monument ter plekke herinnert hieraan.

Chloortrein
Na de oorlog reden er alleen nog goederentreinen over het Oosterspoor, vaak met gevaarlijke stoffen zoals chloor. In 1978 richtten bezorgde buurtbewoners het Komité Stop De Chloortrein Utrecht op, die met ludieke acties probeerden de ‘giftreinen’ te stoppen. Ondanks hun inspanningen beeindigde AkzoNobel pas in 2002 het transport van chloor door dichtbevolkte gebieden.

Oude spoorwoningen
Langs het Oosterspoor werden bij elke overgang wachterswoningen gebouwd. De woningen aan de Burgemeester Reigerstraat 47A (1910), Korte Baanstraat 47B (1864), Zonstraat 48A (1873) en Koningsweg 52A (1873) zijn behouden gebleven. De woning aan de Abstederdijk 155 (1863) heeft lange tijd als dienstwoning gefungeerd. Spoorwachters die hier woonden, bedienden de spoorbomen en controleerden het spoor enkele keren per dag. De woningen langs het Oosterspoor kregen de toevoeging ‘A’ om ze te onderscheiden van de hoofdlijn richting Zutphen. Het zijn nu gemeentelijke monumenten.

Park Oosterspoorbaan
Eind 2012 werd het zuidelijke deel van het Oosterspoor buiten gebruik gesteld en afgesloten vanwege de verbreding van het drukke treintraject Utrecht – Arnhem en de aanleg van de Uithoflijn, de tramverbinding naar de universiteit. Sindsdien is het Spoorwegmuseum het eindpunt. In 2017 werd het oude dubbelspoor vanaf de Abstederdijk omgetoverd tot Park Oosterspoorbaan, een wandel- en fietspad dat de Maliesingel verbindt met de Koningsweg.

De villa van de familie Moerkoert op de Frederik Hendrikstraat 10 is in 1959 gesloopt. Nu staat er een gele flat. De familie maakte fortuin met cementrustiek (sierbeton) dat eind 1900 een zeer populaire afwerking was van romantische gevels, hekwerken, pergola’s en (nep)grotten. Stukadoor Moerkoert Sr. (1840-1914) werkte veel met landschapsarchitect Copijn. Van zijn hand zijn bijvoorbeeld de rustieke hekwerken op de bruggetjes in het Wilhelminapark.

Sportterein
De familie Moerkoert woonde op de Oudwijkerlaan 31 en kocht in 1895 het Oudwijker Eng, de tuindersgronden tussen het nog aan te leggen Wilhelminapark en de watergang de Zilveren Schaats. Hij legde er tijdelijk een groot sportterrein aan met wielerbaan, hondenrenbaan, een open zwembad in de Ridderschapsvaart en sportvelden waar Hercules en DOS nog hun eerste wedstrijden speelden.

Gele flat
In 1902 betrok het gezin deze villa, het eerste woonhuis in de buurt. Vanaf 1905 begon de twee zonen op het sportterrein de Wilhelminaparkbuurt te ontwikkelen met o.a. de aanleg van de Mauritsstraat, Stadhouderslaan en Frederik Hendrikstraat. Ze bouwden zelf huizen voor de verhuur en gaven kavels uit aan andere aannemers. Moerkoert Sr. bracht zijn pensioen door in het zonnige Cannes. In 1959 werd de villa gesloopt. Nu staat er een gele flat aan wat vanaf de jaren 20 de Graaf Adolfstraat heet. Zie de geschiedenis van achtergelegen Stolberglaan.

Park Bloeyendael is populair onder wandelaars. Je moet weten hoe er te komen (de ‘geheime’ onderdoorgang achter Stolberglaan), maar dan sta je plots in bloeiende natuur! Paul Brassé kent het heden én de geschiedenis van het natuurpark als geen ander, hij schreef er een artikel over.

Rustige buitenplaats
De naam van het park is afgeleid van Bloeiendaal, de 17de eeuwse buitenplaats. Deze lag langs de Biltsestraatweg (aangelegd in 1290) en de Biltse Grift, ongeveer ter hoogte van de weg naar Oostbroek (later Oostbroekselaan) waar nu de volkstuinen liggen. In 1868 werd de buitenplaats afgebroken om plaats te maken voor een blekerij / wasserij en later een gladiolenkwekerij.

Nijntje in protest
In 1976 legt de gemeente aan de noordkant van de Johannapolder een park aan met een volkstuinencomplex (ATV Stadion) langs de Oostbroekselaan. Niet van harte, het park wordt slecht onderhouden. Eind jaren 80 ontvouwt de gemeente plannen om dit deel van de polder te bebouwen met kantoren en woningen. De volkstuinders komen in 1990 in opstand. Met acties en een petitie (4.500 handtekeningen) krijgen ze de plannen van tafel. Eind 1990 gaat de actiegroep over in een formele stichting. Dick Bruna helpt en ontwerpt het logo (Nijntje achter de heg).

Tram door Bloeyendael
Vijf jaar later dreigt opnieuw gevaar voor de natuur: er zijn plannen om een trambaan aan te leggen dwars door het park, met hoge kantoren aan de rand. Dat laatste werd werkelijkheid in de vorm van het kantorenpark Rijnsweerd. Na 2000 wordt Bloeyendael uiteindelijk wel erkend als waardevol natuurpark en ontstaat een bloeiende samenwerking tussen vrijwilligers en gemeente.

Meer info: www.bloeyendael.nl

Het Rietveld Schröderhuis is een eeuw oud! De beheerder Centraal Museum viert dat met een feestprogramma van honderd dagen. Op 15 mei 2024 opende locoburgemeester Rachel Streefland het jubileum en hield curator van het huis Natalie Dubois een toespraak over de samenwerking tussen Rietveld en Schröder: “Ze bouwden dit samen. Het kon niet zonder hem, en ook zeker niet zonder haar.”

Eigenzinnige woonwensen
In 1924 vraagt Truus Schröder de bevriende meubelontwerper Gerrit Rietveld of hij haar nieuwe woonhuis aan het eind van de Prins Hendriklaan wil ontwerpen, destijds de rand van de stad. De moeder van drie kinderen is net weduwe geworden en wil een huis dat helemaal voldoet aan haar eigenzinnige woonideeën. Truus woont er uiteindelijk tot haar dood in 1985. Gerrit betrok al snel een eigen atelier op de benedenverdieping, waar hij samen met Truus werkt aan nieuwe ontwerpen. Als zijn eerste vrouw in 1957 overlijdt, trekt Gerrit definitief bij zijn vriendin in en woont er tot aan zijn dood in 1964.

Bouwen in Stijl
In de jaren 20 maakt Rietveld vooral meubels, zoals zijn beroemde Rood-blauwe stoel uit 1919. Hij heeft een werkplaats aan de Adriaen van Ostadelaan. Een compleet woonhuis heeft hij nog niet eerder mogen ontwerpen. Hij maakt het huis samen met Truus helemaal in de stijl van … De Stijl, een kunststroming vernoemd naar het in 1917 opgerichte tijdschrift over moderne kunst. Kenmerkend in het ontwerp zijn de vloeiende overgangen van binnen naar buiten, de strakke horizontale en verticale lijnen en natuurlijk het gebruik van primaire kleuren, naast wit, grijs en zwart.

Waterlinieweg, uitzicht weg
Het Rietveld Schröderhuis staat na oplevering in 1924 nog aan de rand van Utrecht: aan de overkant is niets anders dan een uitgestrekte woestenij, de Johannapolder. Het prachtige uitzicht speelt een belangrijke rol in het ontwerp. Zelfs zo belangrijk, dat Truus Schröder begin jaren ’30 de grond tegenover het huis koopt toen dat beschikbaar kwam. Gerrit en Truus ontwerpen daarvoor een blok met vier stadsvilla’s en een blok met vier appartementen. Het heet nu Erasmuslaan. Als in de jaren ’60 de vierbaans rijksweg 22 (de latere Waterlinieweg) wordt verhoogd en een noodzakelijk viaduct zo’n beetje in de voortuin aangelegd worden, mag het woonhuis wat Gerrit betreft afgebroken worden. De verbinding tussen binnen en buiten was volgens hem helemaal verdwenen, de crux van het huis. Hij overlijdt in 1964. In 2000 is het Stijlicoon uitgeroepen to UNESCO werelderfgoed.

Meer info: www.rietveldschroderhuis.nl
Locatie: Prins Hendriklaan

De Ganssteeg, nu de Gansstraat, was eeuwenlang doorgang tussen stad en platteland. Bij de oude stadspoort van Tolsteeg (nu: Ledig Erf) verzamelden handelaren en ambachtslieden zich in herbergen en veerhuizen voordat ze de poort mochten passeren. Langs de Kromme Rijn stonden graan- en houtzaagmolens (o.a. de Kranenburg), kloosters en lommerrijke buitenplaatsen zoals Soestbergen.

Snelle groei
In de 19de eeuw groeide de bedrijvigheid met de aanleg van het Oosterspoor en de bouw van begraafplaats Soestbergen en de gevangenis (het Luie End). Industriële bedrijven zoals wasserijen (Aurora), asfaltfabrieken (De Utrechtsche), houtverwerkers en machinefabrieken (JansenSutorius) vestigden zich langs de Kromme Rijn en Vaartsche Rijn waarover ze grondstoffen, eindproducten en machines konden aan- en afvoeren. De hoveniers vertrokken en op de oude tuindersgronden kwamen arbeiderswoningen. De stad groeide en slokte Tolsteeg op.

Boek
Peter Sprangers van de Historische Kring Tolsteeg Hoograven (HKTH) vindt het belangrijk om de geschiedenis van dit gebied te bewaren. In zijn nieuwste boek, met veel oude foto’s, kaarten en verhalen, beschrijft hij in detail hoe deze zuidelijke kant van onze wijk uitgroeide van een idyllische buitengebied tot een druk (en vies) industrieterrein. Het boek is verkrijgbaar bij de Utrechtse Boekenbar op de Westerkade of door een mailtje te sturen naar de HKTH: info@hkth.nl Kosten €28,95 voor 165 pagina’s hardcover.