In 1815 bracht de Nieuwe Hollandse Waterlinie de stad Utrecht binnen de bescherming van de Waterlinie. Vanuit Fort Vossegat, in gebruik vanaf 1819, kon de bocht in de Kromme Rijn, een zwakke schakel, verdedigd worden. Honderd jaar later bouwde het leger achter het fort in de boomgaarden langs de Vossegatsedijk (nu Vossegatselaan) de Kromhoutkazerne.

Paviljoenstructuur
De kazernenaam is een ode aan J.H. Kromhout (1835-1897) die veel had geschreven over vestingwerken van de Waterlinie. De kazerne voor de Genietroepen werd officieel geopend in 1913 met hoofdpoort aan de Weg naar Rhijnauwen, later Prins Hendriklaan genoemd. De paviljoenstructuur met losse gebouwen rond een centraal plein was nieuw voor die tijd. In de paviljoens zaten werkplaatsen voor de Genie en ook een school, een kantine en zelfs een muziektent. Die laatste was van belang, omdat de Genie over het befaamd muziekkorps ‘De Harmonie’ beschikte.

University College
Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de kazerne meer en meer een opleidingsrol. In 1998 verkocht Defensie het westelijk deel aan de universiteit voor het University College. Het oostelijk deel maakte in 2010 plaats voor de moderne gebouwen waarin nu drie van de zeven hoofdkwartieren (o.a Landmacht) van defensie gevestigd zijn. Alleen het bomvrije wachthuis (1849), de brug met de twaalf gaten (1862) en de tamboershut (1875) herinneren nog aan het oude Fort Vossegat.

In 1894 verving de snelgroeiende katholieke parochie aan de Biltstraat haar oude kerkgebouw door de imposante Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopening kerk (met 1.400 zitplaatsen een van de grootste van ons land), een ontwerp van Alfred Tepe, de huisarchitect van het aartsbisdom Utrecht. De begraafplaats achter de oude kerk was in 1874 al verplaatst naar het einde van de Biltstraat, met een nieuwe naam: St Barbara.

Deken Roes
Rond 1900 stichtte de deken (kerkbaas) Th. Roes (1836-1913) achter de nieuwe kerk vijf buurtscholen aan de Adriaanstraat en Pallaesstraat, naar goed katholiek gebruik jongens en meisjes apart. Voor het onderwijs ‘huurde’ hij de Zusters van Onze Lieve Vrouwe van Amersfoort in. Die kregen in ruil onderdak in het nieuwe stadsklooster te midden van de scholen, met een nieuwe weg om er te komen: de Deken Roesstraat, een verlenging van de Badstraat. In 1909 werd de weg doorgetrokken naar de nieuw aangelegde Sweelinckstraat, waarmee het laatste stukje Kerkstraat (pad naar de OLV-kerk) verviel. Deze bouwwoede maakte van dit buurtje in Buiten Wittevrouwen een waar katholiek bolwerk.

Kerk en school gesloopt
In 1972 werd de grote kerk wegens gebrek aan bezoekers alweer gesloopt en in het klooster maakten de zusters plaats voor franciscaner monniken. Het pand van Ateliers De Wijde Doelen markeert de plek waar de kerk stond. Op de plek van de oude meisjesschool (School B) aan de Pallaesstraat werd in 1992 de (katholieke) Montessorischool gebouwd. De andere schoolpanden zijn in de loop der jaren verbouwd tot appartementen en kinderopvang. Het klooster, een ontwerp van Gerardus Ebbers, een leerling van Tepe, behield nog lange tijd zijn functie van godshuis totdat in 2018 de laatste monnik vertrok. Ook hier komen appartementen, hoewel de buurt protesteert tegen sloop van met name de monumentale veranda annex compacte kloostergang.

De lommerrijke Stolberglaan had een drukke invalsweg kúnnen zijn. Dankzij bewonersprotest en het Rosarium is het er nog altijd rustig wonen, zo in de luwte van begraafplaats St Barbara. Maar het had niet veel gescheeld. Bewoner Rudo den Hartog schreef een boek over de woelige historie van de laan.

Rosarium topattractie
Na 1900 breidde de stad in hoog tempo uit voorbij het net geopende Wilhelminapark. Nieuwe straten werden uit de grond gestampt met namen als Koningslaan, Mauritsstraat en Frederik Hendrikstraat. In 1913 opende ook het Rosarium, een openbare rozentuin, dat uitgroeide tot een drukke attractie, mede door de aanvoer van bezoekers door tramlijn 2.

Plan Berlage
In opdracht van Burgemeester Fockema Andreae maakte de bekende stedenbouwkundige Berlage een uitbreidingsplan dat vooruitliep op de snelle groei van de stad. Hij voorzag zelfs een vliegveld in Oost! De tegenwoordige Stolberglaan was toen nog slechts een naamloos pad richting de polder en de daar gelegen schaatsbaan Vooruit. Berlage wilde er een brede weg van maken richting De Bilt en Zeist, langs het fort De Bilt. Echter lag het populaire Rosarium letterlijk in de weg. Verplaatsen of opdoeken stuitte op verzet in de lokale politiek. En ook Defensie was tegen: die wilde geen autoweg in de schootsvelden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Wonen op stand
Toch zag bouwondernemer Arie Godijn kansen voor woningbouw in de plannen van Berlage. Hij kreeg toestemming om 27 huizen te bouwen achter de Nassaustraat, te bereiken via de nieuw aan te leggen Graaf Adolfstraat, een verlenging van de Frederik Hendrikstraat. Het hoekhuis Nassaustraat 42 moest wel worden gesloopt om ruimte te maken (de ontsluiting achterlangs het Rosarium kwam pas na de oorlog). Bij oplevering in 1931 kon je een woning kopen voor 16.500 gulden of huren voor 1.100 per jaar. Dan woonde je in een van de duurste straten in Oost, ‘nabij park en tram’, zoals een advertentie aanprees.

Laan met bospad
Het plan van Berlage ging uiteindelijk aan Oost voorbij, maar in 1961 kwam de opvolger: het plan Feuchtinger. Dat voorzag in sloop van een groot deel van Oost om brede invalswegen richting het nieuwe winkelcentrum Hoog Catharijne aan te leggen. De watergang tussen de Stolberglaan en St Barbara werd daarvoor alvast gedempt, en de begraafplaats moest een strook grond inleveren. Ook dit uitbreidingsplan sneuvelde, mede door fel verzet van bewoners die met succes wezen op de ecologische waarde van de groenstrook, wat later is bevestigd en vastgelegd in het bestemmingsplan ‘Wilhelminapark en omgeving’. Door de ‘gronddeal’ werd de groenstrook, in de volkmond ’t Landje genoemd, wel breder. Over de gedempte sloot loopt nu een bospad, welbekend bij wandelaars richting Bloeyendael.

Leestip: De Schaal van De Lerma over de bewogen periode van de Stolberglaan tijdens de bezetting 1940-45

De Prins Hendriklaan is een weg vol monumenten. Niet ver van het Rietveld-Schröderhuis en de oude Kromhout Kazerne staat het monumentale pand van het voormalige St. Antonius Ziekenhuis, in 1910 gesticht als Katholiek gasthuis met 150 bedden. Het hoofdgebouw verrees midden in een toen nog verlaten weiland achter het in 1898 geopende Wilhelminapark. De Schildersbuurt moest nog gebouwd worden. In 1927 werd het hoofdgebouw uitgebreid met twee paviljoens aan de achterzijde (zie plattegrond). Op de foto uit 1930 is te zien hoe de hoofdingang aan de Prins Hendriklaan lag. De ziekenauto reed zo het terrein op.

Liefdevolle zorg
De grond voor het gasthuis was in 1903 aangekocht door de Utrechtse aartsbisschop Monseigneur van de Wetering. Tot ver in de 20ste eeuw behield het gasthuis een katholieke signatuur. In een nis van de gevel staat nog altijd een beeld van de naamgever: Antonius van Padua. De patiëntenzorg kwam in de handen van de Zusters der Liefde uit Tilburg die een mensgerichte verzorging voorstonden, waarmee het gasthuis zich onderscheidde van de stadsziekenhuizen. Dat trok ook niet-katholieken patiënten (lees: protestanten) waarmee het gasthuis uitgroeide tot een ziekenhuis voor iedereen.

Behoud hoofdgebouw
In 1949 verschoof de hoofdingang naar de Jan van Scorelstraat 2 zodat patiënten sneller de nieuwe poliklinieken aan de achterkant konden bereiken. Men sprak voortaan van het Antonius Ziekenhuis. In 1983 verhuisde het Antonius – inmiddels wereldwijd vermaard om de hart- en longoperaties – naar Nieuwegein. Alle (buiten)ruimtes waren volgebouwd en het ziekenhuis barstte simpelweg uit haar voegen. Paviljoens en de kapel werden vervolgens gesloopt om ruimte te maken voor het nieuw te bouwen revalidatiecentrum De Hoogstraat. Het oorspronkelijke hoofdgebouw langs de Prins Hendriklaan – inmiddels een gemeentelijk monument – bleef dankzij volhardende protestacties behouden en kwam in handen van Wonen-2000 (nu woningcorporatie Bo-Ex) die het ombouwde tot appartementencomplex met sociale huur, het huidige Antoniushof.

Lees meer in de éénmalige uitgave uit 2017 Antoniushof, een monument in Utrecht Oost.

Buurt: Schildersbuurt | kaart
Foto: Het Utrechts Archief 1930

Het pand aan de Mecklenburglaan, waarin nu De Wilg huist, kent een rijke historie. Het werd in 1917 gebouwd als openbare lagere school voor de snel groeiende buurt rond het nieuwe Wilhelminapark. Niet lang daarna ontstond tweespalt, met gevolgen die tot op de dag van vandaag zichtbaar zijn in Oost!

Pand op stand
De school heet oorspronkelijk Mecklenburgschool. Het heeft een L-vormige plattegrond met een hoge toren (met klok) die de ingang markeert. Het deftige pand, ontworpen door stadsarchitect Loeb, doet door de strakke baksteengevels en toren denken aan de stijl van Berlage. Het heeft fraai glas-in-lood in het trapportaal en de ramen zitten hoog, zodat daglicht naar binnen valt zonder dat de kinderen afgeleid worden door het straatleven. De gymzaal, in 2017 gerestaureerd, is rijkelijk gedecoreerd met o.a. beschilderde paardenhoofden. Het gebouw werd geroemd als schoolvoorbeeld van moderne architectuur, zeg maar: een pand op stand. De krant repte vanwege alle verfraaiingen zelfs van een ’kinderhemel op aarde’. Dat was het wellicht ook, want hoofdonderwijzer Jorksveld was aanhanger van onderwijsvernieuwer Jan Lighhart die kindvriendelijke scholen voorstond, een noviteit begin 20ste eeuw.

Schoolstaking
Direct na opening was de school echter al te klein voor de snelgroeiende buurt. De gemeente besloot daarom om twee van de acht klassen onder te brengen in een oude school uit 1881 aan de Abstederdijk even verderop. Maar die locatie had in de ogen van de ouders te weinig grandeur (en een ander publiek). Ouders spraken zelfs meesmuilend van een ’snottebellenschool in een schoffiesbuurt’. Na hevige protesten en zelfs een staking (leerlingen werden thuis gehouden), besloot een groep ouders in 1919 zélf een school te starten: de Utrechtse Schoolvereniging. Die betrok in 1920 een houten barak op de Frans Halsstraat. Die brandde af in 1922 en werd in 1923 op dezelfde plek vervangen door een nieuw schoolgebouw in Amsterdamse stijl. De Mecklenburgschool werd in 1927 hernoemd tot Koningin Wilhelminaschool.

De Wilg
In 1986 betrok De Wilg het schoolgebouw. De naam van het activiteitencentrum verwijst naar de begintijd als naschoolse opvang van kinderen op het Bijzonder Lager Onderwijs op de zolder van een buurthuis aan de inmiddels verdwenen Wilgstraat. De Wilg richt zich op mensen met een lichte verstandelijke of lichamelijke beperking en zet zich in om hen in contact te brengen met elkaar en de buurt. Het schoolplein is voorzien van een jeudeboulesbaan en een uitnodigende tuinkas met kruidentuin en theeschenkerij. Zo staat het pand tegenwoordig in dienst van het bevorderen van sociale gelijkheid, terwijl haar verleden herinnert aan de standenmaatschappij begin 20ste eeuw.

Foto’s: Het Utrechts Archief

‘Te zijner tijd zal uw huis geamoveerd worden ten behoeve van de oostelijke invalsweg’, stond er in het briefje dat Joan Vermeulen in 1963 in haar bus kreeg. ‘Mocht u vragen hebben, dan is er binnenkort een informatieavond.’ Inmiddels bijna 90 jaar oud kan ze zich de tekst nog woord voor woord herinneren. Ze voegt er met heldere stem aan toe: “Geamoveerd is een net woord voor slopen.”

Plan van Feuchtinger
Met het briefje sorteerde de gemeente voor op een nieuwe vierbaans snelweg dwars door Oost. De Duitse verkeerskundige Feuchtinger had in 1958 – op verzoek van de gemeente – een nieuw, ingrijpend verkeersplan gepresenteerd. Een oostelijke invalsweg moest het nog te bouwen winkelparadijs Hoog Catharijne gaan ontsluiten. Het geplande tracé liep van waar nu De Hoogstraat zit, over de Rembrandtkade en Abstederdijk, dwars door Sterrenwijk richting het nieuw te bouwen verkeersplein bij het Ledig Erf. Honderden huizen in de Schildersbuurt, Oudwijk en Abstede zouden tegen de vlakte gaan. ‘Ruim baan voor de auto’, was het credo in die jaren.

Geen sloopkogel
Gelukkig woont Joan nog altijd in haar herenhuis in de Willem de Zwijgerstraat – nu beschermd stadsgezicht – waarvan de achtertuinen uitkijken op de Rembrandtkade. Niet in de laatste plaats door de vasthoudende inzet van de bewoners destijds. “Uiteindelijk kregen we met ons actiecomité bij de Raad van State gelijk. We hadden een alternatief uitgewerkt via de Rubenslaan zonder sloop van huizen. De Rubenslaan is uiteindelijk de belangrijkste invalsweg naar de binnenstad geworden.”

Roerige tijden
Hoewel het verkeersplan drastisch werd bijgesteld, hebben de ideeën van Feuchtinger hun sporen nagelaten in de stad. Een deel van de singel werd gedempt en jarenlang kocht de gemeente woningen op langs het tracé om die te laten verkrotten in afwachting van de aanleg van de oostelijke invalsweg. Pas na een lange en heftige strijd met de gemeente, zoals in de Oosterbuurt, wisten bewoners hun buurtjes te redden van sloop of verval. Inmiddels zijn vele huizen opgeknapt of vervangen door passende nieuwbouw, en is zelfs de singel weer rond.

Beluister de podcast met Joan Vermeulen over de protestacties in de jaren 60.

Het buurtje rond de Laan van Minsweerd en enkele zijstraten heet De B.A.N.S. in de volksmond. In 1922, werden de eerste woningen opgeleverd. De bouw was destijds een initiatief vanuit de Utrechtse afdeling van de B.A.N.S. (Bond van Ambtenaren in dienst van Nederlandse Spoorwegen) om voor kantoorpersoneel gezamenlijk huisvesting te regelen in tijden van grote woningnood. Nog altijd is de woningstichting Tuindorp B.A.N.S. zelfstandig, een knappe prestatie in tijden van groeiende, complexe regelgeving.

Spoorwegpersoneel
Ben Golstein, een spoorwegman in hart en nieren, woont er sinds 1974 en zat jarenlang in het bestuur van de woningstichting en kent de historie van het woonblok als geen ander. “Na de fusie van twee spoorwegmaatschappijen in 1917 ontstond de voorloper van de Nederlandse Spoorwegen. Die bouwde tussen 1918 en 1921 naast het centraal station een nieuw hoofdkantoor (met 22 miljoen bakstenen), dat nu de Inktpot heet. De woningstichting, opgericht op 11 oktober 1920, bouwde op haar beurt voor het kantoorpersoneel, dat vanuit het hele land voor werk naar Utrecht moest verhuizen, 162 zelfstandig woningen plus een dienstwoning (Hendrick de Keyserstraat 72). Tot op de dag van vandaag heeft spoorwegpersoneel voorrang om hier te wonen.”

Geen fraaidoenerij
Het woordje ‘Tuindorp’ in de naam van de stichting duidt op de wens om de woningen te bouwen met veel groen eromheen. “De Rijksweg 22, de latere Waterlinieweg, was er nog niet, dus aan de voorkant keken de eerste bewoners uit op de (oude) Kromhoutkazerne en vooral uitgestrekte weilanden. Aan de achterkant kregen de benedenwoningen een tuin met schuur, in die tijd een luxe in de stad.”
De opdracht aan de architect was: bouw woningen zonder fraaidoenerij, maar prettig van vorm en indeling, en voorzien van moderne gemakken. “Dus geen glas-in-lood, wel stopcontacten en vaste wastafels. Bovenwoningen kregen een balkon met kolenkit en een bezemkast, heel praktisch.”
De architectuur met horizontale belijning, platte daken met overstek en blokvormige opzet gold als modern, geïnspireerd door de invloedrijke Amerikaans architect Frank Lloyd Wright. “Langs de Laan van Minsweerd tot aan de Vossegatselaan maakt het uitgestrekte woonblok een lichte boog. De inspringende gevels geven een afwisselend en prettig straatbeeld. Mevrouw Schröder vroeg Gerrit Rietveld destijds om hierop aan te sluiten bij het ontwerp van haar inmiddels wereldberoemde huis even verderop.”

Leven lang wonen
De B.A.N.S. bleef al die jaren financieel gezond en wist de lokroep van grotere woningcorporaties te weerstaan. “De grote sociale controle (spoormensen onder elkaar) en grote baanzekerheid van de bewoners voorkwamen grote huurachterstanden en verloedering. Renovaties en moderniseringen hebben we daarom altijd zelf kunnen financieren. Door de mix van woningtypes (klein-groot, boven-beneden, gezin-alleenstaand) hebben we ook een goede doorstroming. En de stichting is flexibel: als het moet maken we een woning levensloopbestendig. Je kunt een leven lang fijn wonen in de B.A.N.S.”

Boekje 75 Jaar B.A.N.S.
Lees meer over de historie van de B.A.N.S. in het jubileumboekje uit 1995.

Wil je weten wie er vroeger in je huis woonde? En welk beroep die bewoner uitoefende? De gemeente hield dat jarenlang bij in de zogenoemde Adresboeken van Utrecht, vuistdikke naslagwerken met daarin bij elk adres naam en beroep van de (hoofd)bewoner. Die boeken zijn in te zien in het Utrechts Archief. Hieronder de gedigitaliseerde Jaargang 1922 (let op: groot bestand).

Internist Lichtenbelt stichtte in 1913 de Emmakliniek aan de Emmalaan 41. Drie jaar later verhuisde hij met de hele praktijk naar de Koningslaan 81 met uitzicht op het Wilhelminapark. Het privéziekenhuis bood ruimte aan 30 (vrouwelijke) patiënten.

Winstdeling
De kliniek was in veel opzichten vooruitstrevend en uniek. Ze had geen (Katholieke) geloofsovertuiging, beschikte wél over een eigen ziekenauto, had centrale verwarming, een lift en een dakterras (met uitzicht). In de statuten was vastgelegd dat 20% van de winst voor de verpleegsters was. Die woonden intern op de zolderverdieping.

Dakterras met uitzicht
Het pand kreeg de uitstraling van duur hotel met luxe lobby, veel lambrisering, marmer en tapijten, en voor de eerste klas patiënten een eigen salon en suite. Zelfs tweede klasse patiënten hadden een eigen kamer. Met de lift konden patiënten en bezoekers naar het dakterras waar ze in rieten (strand)stoelen konden uitkijken over de hoveniersgronden aan de achterkant (waar nu Rembrandtkade loopt) en het Wilhelminapark aan de voorkant.

Sloop na brand
In 1950 werd het een dependance van het Diakonessenhuis dat na de oorlog een sterke groei doormaakte en extra ruimte zocht voor haar afdelingen verloskunde en gynecologie. Veel oudere buurtgenoten zijn daar ter wereld gekomen! In 1977 bouwde het Diak op eigen terrein een kraamkliniek en kwam het pand aan het park leeg te staan. Er waren plannen om het pand te herbestemmen voor appartementen, maar door brand in 1979 gingen die niet door en werden de restanten gesloopt. Pas in de jaren 90 kwamen op het braakliggende perceel zeven moderne stadsvilla’s.

Buurt: Wilhelminapark | kaart

Foto’s: De Emmakliniek aan het Wilhelminapark in 1917 met eigen ziekenauto en vier foto’s uit 1915 – Het Utrechts Archief

In 1135 stichtte Mechteld, weduwe van burggraaf Arnold, een klooster voor dames van stand waar nu het buurtje Oudwijk-Noord ligt. De dames legden geen belofte van armoede af, ze mochten eigen bezit behouden. Zo konden ze comfortabel leven in dit zogenoemde wereldlijk stift. In 1173 kreeg het klooster ook een grotere, stenen kerk. Het was grotendeels zelfvoorzienend met boomgaarden, moestuinen, een eigen bakhuis en een bierbrouwerij. In de 13de eeuw werd het een benedictijner abdij (klooster met gelofte van armoede), de Sint-Stevensabdij, ook wel bekend als abdij van Oudwijk.

De Pruimeboom
In 1584 staken burgers de abdij in brand om te voorkomen dat vijandige (Spaanse) troepen zich er zouden verschansen. Later werd het landgoed in kavels verkocht en verpacht. Procureur bij de rechtbank Hiëronymus van Alphen (1746 – 1803) betrok in de 18de eeuw het oude landhuis. Hij was ook bekend als dichter van kinderversjes zoals zijn beroemde De Pruimeboom: ‘Jantje zag eens pruimen hangen, o! als eijeren zo groot …’ Naar hem is het Van Alphenplein genoemd, het kloppend hart van Oudwijk-Noord.

Huize Oudwijck
In 1864 werd het landhuis grondig verbouwd tot het witte pand dat tegenwoordig Oudwijk 19 als adres heeft, een gasthuis met de chique naam Huize Oudwijck. In 1923 kocht de rooms-katholieke kerk een deel van de voormalige kloostergronden om er pal voor het oude landhuis de Heilig Hartkerk te stichten. Eind 20ste eeuw werd de kerk verbouwd tot appartementencomplex. De straatnamen in de buurt (Kersstraat, Braamstraat, Haagstraat etc.) herinneren nog aan het fruitige en groene verleden.

Boek
De hele geschiedenis van de abdij is na te lezen in het boek Uitzicht op Oudwijk (2021) van historica (en buurtgenote) Charlotte Broer, zie www.broerendebruijn.nl