Eeuwenlang liepen parochianen uit De Bilt via een kerkpad naar de Nicolaaskerk in de oude (Binnen)stad, in de volksmond ook wel Nicolaasweg genoemd. Het slingerde tussen de boomgaarden en hoveniersgronden van Oost. Na de aanleg van het Wilhelminapark en de Van Limburg Stirumstraat herschikte de gemeente de wegen in Oudwijk. Sindsdien begint de Nicolaasweg officieel ter hoogte van de Baanstraat. Op de zijgevel van het hoekhuis (nummer 4) staat een muurschildering: een ietwat abstract zeegezicht.

Hoge conifeer
Bewoner Wibo Senders, een oudgediende in de Nicolaasweg (hij woont er sinds 1985), legt uit hoe de schildering destijds tot stand kwam: “Mijn achterburen zijn Wilhelminapark 28 en 29, begin deze eeuw bewoond door respectievelijk de familie Wippler en Erkelens. Wippler had een enorme conifeer in zijn tuin. Erkelens vroeg: ‘Door die hoge boom zie ik de dom niet meer, zou die weg kunnen?’ Waarop Wippler zei: ‘Op zich wel, maar dan kijk ik tegen die lelijke gevel van Senders aan. Dus als je daar een oplossing voor hebt …’ En zo kwamen ze bij mij.”

Kijkdoos
“Die zijmuur werd altijd snel nat bij regenval, lelijk ook, ik had wel oren naar een betere afwerking. Dus kwamen we op het idee van een muurschildering. We spreken 2002. De afspraak werd: ik betaal coating en steigers, mijn achterburen de kunstenaar, Marij Nielen. Ze maakte een ontwerp dat zowel vanuit de woningen aan het Wilhelminapark, als voor passanten uit de Nicolaasweg en de Baanstraat een leuk beeld oplevert. Een schildering met dieptewerking vanuit elke hoek. Ze maakte eerst nog een kijkdoos, zodat we konden zien hoe dat zou uitwerken, want het klonk ingewikkeld. Maar we gingen akkoord, en zo kreeg de Nicolaasweg een kleurrijke entree.”

Het viaduct onder de Albatrosbrug krijgt een kleurrijke make-over, een initiatief van bewoners. Kunstenaar en buurtbewoner Frans Hofmeester heeft een ontwerp gemaakt. De onderdoorgang langs de Kromme Rijn is nu donker, aan beide kanten. Het idee is om de zijwanden en het plafond van kleurige beelden van watervogels te voorzien, met daaromheen – in een later stadium – (levend) groen. Een bij deze Watervogelbuurt passend natuurlijk kunstwerk. Dit jaar krijgt het viaduct groot onderhoud, daarom is de timing goed: de kosten kunnen worden gedeeld.

Flinke klap erop, en hoppa, de laatste stoeptegel ligt erin! Mathis, een van de jongste bewoners van de Boomstraat, verricht zijn taak met verve, aangemoedigd door wijkwethouder Eva Oosters. Deze tegel is de bekroning van het buurtproject van zijn vader, meubelontwerper Jan Stolk, die zelf al 33 kunstig bewerkte stoeptegels in de straat had geplaatst. Een ode aan het buurtgevoel in dit knusse straatje.

Twee boodschappentassen vol
Toen tijdens een grondige verbouwing de rood-wit geblokte vloer in de hal van nummer 7 eruit moest, greep Jan zijn kans. Hij had zes rode tegeltjes nodig om zijn eigen vloer te repareren. Uiteindelijk ging hij met twee boodschappentassen vol huiswaarts. “Die mozaiekvloeren zijn kenmerkend voor de Amsterdamse School, de bouwstijl waarin ons langgerekte huizenblok, de oneven kant, is gebouwd. Ik kon de vloertegeltjes simpelweg niet laten liggen.”

Eeuwfeest Boomstraat
Maar, wat te doen met al die tegeltjes (minus zes stuks)? “Ik ben verknocht geraakt aan dit straatje, het is fijn wonen hier. Een dorp in de stad. Daarom wilde ik wat doen voor de buurt door de tegeltjes in het straatbeeld te brengen, ook om de verbinding tussen de bewoners te symboliseren. Ik heb daarvoor 33 keer drie vloertegeltjes uit die vloer verwerkt tot stoeptegel. Met deze laatste stoeptegel erbij (met een blauwgrijs vloertegeltje) zijn er in het hele project 100 vloertegeltjes verwerkt, symbolisch, want de eerste bewoner betrok in 1921 een woning in dit blok. Toen ik het project twee jaar geleden begon was dat precies eeuw geleden. Corona vertraagde de boel, maar nu liggen ze er, in stijl.”

Een muurschildering van De Strakke Hand op de zijgevel van de Reigerstraat. Het is een kleurrijke verbeelding van het experiment van de Utrechtse wetenschapper Buys Ballot (later oprichter van het KNMI). In 1845 toonde hij langs de net aangelegde Oosterspoorbaan het Dopplereffect aan. Die kennis wordt nog altijd gebruikt bij o.a.  snelheidscontroles en in de buienradar.

Experiment langs de Oosterspoorlijn
Christophorus Buys Ballot is de grondlegger van de meteorologie en de oprichter van het KNMI in 1854 dat werd gevestigd in Sonnenborgh, de huidige Sterrewacht. In 1845 deed Buys Ballot een tot de verbeelding sprekend experiment gebaseerd op een beschrijving van een Oostenrijkse collega. Hij beschreef het effect dat beweging invloed heeft op de toonhoogte van geluid, het zogeheten Dopplereffect. Buys Ballot regelde een trein tussen Utrecht en Maarssen en zette daar enkele hoornisten op. Zelf was hij toehoorder die langs de spoorbaan stond.

Belang voor de wetenschap
“Buys Ballot had verwacht dat hij het effect kon ontkrachten. Maar het experiment toonde juist aan dat het Dopplereffect bestaat”, vertelt universitair hoofddocent en initiatiefnemer Ingmar Swart tijdens de onthulling. “Het is een voor de wetenschap belangrijk experiment gebleken.” Ingmar noemt het een voorbeeld van fundamenteel onderzoek dat later heel veel toepassingen kreeg. Denk daarbij aan de sirenes van ziekenwagens die een andere toonhoogte hebben op het moment dat de auto je passeert, het gebruik van echografie of de werking van de buienradar.”

www.utrechtsemuurformules.nl

Maker: De Strakke Hand @2019
Locatie: Burg Reigerstraat

In Oost ‘zweven’ drie planeten: Jupiter op de Abstederbrug (aan de kant van Oost), Saturnus op een oud portaal langs de Oosterspoorbaan (randje Sterrenwijk) en Uranus op het viaduct waar de Weg naar Rhijnauwen onder de A27 doorgaat. De onderlinge afstand in het echte heelal tussen deze drie is een niet te bevatten twee miljard kilometer. Louk Roëll bedacht een manier om al wandelend tóch een gevoel te krijgen voor de afstanden in ons heelal.

Schaalmodel
Uitgedaagd (en betaald) door Awesome Utrecht, een platform voor toffe ideeën in de openbare ruimte, heeft hij in 2019 ons zonnestelsel in de stad op schaal nagebouwd. De acht planeten inclusief Moeder Aarde zijn in de vorm van metalen bollen te zien langs een wandelroute vanuit de Binnenstad (via Oost) naar het buitengebied. De onderlinge afstanden kloppen, d.w.z. op schaal, want een kilometer lopen is een ruimtereis van een miljard kilometer. Grote passen, snel thuis!

Ruimtereis door Oost
De route begint bij de zon, de grote bol op het Domplein met inscriptie Sol Iustitiae (Zon der Gerechtigheid). De planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars hangen – in die volgorde – in de Lange Nieuwstraat. Op de Abstederbrug zit Jupiter. En via de Oosterspoorbaan en het jaagpad langs de Kromme Rijn kom je langs Saturnus en Uranus. De metalen bol op een kei in Rhijnauwen (vlakbij de StayOkay) is Neptunus, de laatste planeet van ons zonnestelsel, op 4.5 miljard km afstand van de zon.
Hadden we niet negen planeten? Ja, totdat Pluto in 2006 door de wetenschap werd gedegradeerd tot slechts een planetoïde (dwergplaneet). In het universum van sterrenkundigen bestaat weinig mededogen …

Routekaart
De afstand van zon tot Neptunus is in het schaalmodel van Roëll hemelsbreed 4,5 km, en 6,8 km als je de wandelroute (op google maps) langs de bollen volgt. Goede ruimtereis!

Op de zijgevel van het studentenhuis Saenredamstraat 2 prijkt een nieuwe muurschildering. Het verbeeldt de Utrechtse Sint-Catherinakerk, een schilderij van Pieter Saenredam uit 1658. Het schilderscollectief De Strakke Hand heeft het verfijnde lijnenspel in twaalf dagen op de muur gezet, een meesterwerk op zich.

Grauwe gevel
Initiatiefnemer Maarten van Leeuwen woont op de hoek van de Jan van Scorelstraat en de Saenredamstraat, vlak achter de Utrechtse Schoolvereniging. Tevreden zit hij op het dak van zijn garage, bijna alsof hij ín de kathedraal zit. “Bijna twintig jaar keek ik vanuit mijn slaapkamer uit op een grauwe, grijze zijgevel. Toen ik die geweldige Buys Ballot muurschildering bij de spoorovergang van de Burgemeester Reigerstraat zag, wist ik: zo’n uitzicht wil ik ook!”

Schildersbuurt
“Een muurschildering vergt behalve een strakke schildershand, ook veel overleg”, legt Maarten uit. “Het wijkbureau Oost hielp me met vergunning en subsidie. Ook met de eigenaar van het studentenhuis heb ik de plannen goed doorgesproken, het is immers zijn zijgevel. En het Centraal Museum bood hulp bij het uitzoeken van een geschikt meesterwerk. Maar het meeste overleg was met buurtgenoten, die zich gaandeweg zeer betrokken toonden bij dit project. De discussies waren soms pittig, maar inmiddels kijken we allemaal met trots naar deze muurschildering. En dat biedt nieuwe perspectieven. De straten in onze Schildersbuurt zijn vernoemd naar Hollandse Meesters. Als vervolgproject hopen we meer van hun werken in de openbare ruimte te kunnen verbeelden.”

Een aardig weetje: Saenredam schilderde in de 17de eeuw graag kerkinterieurs, vooral het verfijnde lijnenspel was zijn handelsmerk. Maar het tekenen van de poppetjes liet hij over aan zijn leerlingen. Dat noemden ze ‘stoffering’, iets wat voor de meester zelf slechts bijzaak was.

Maker: De Strakke Hand @2020
Locatie: Saenredamstraat 2

Buurtgenoot Joost van Waert maakte een fotoboek over alle muurkunst in Utrecht. In Oudwijk ontdekte hij een beeld dat tegen een muur leunt, en dus ook kwalificeert als muurkunst. Het is een folly (gekkigheidje), met de titel ‘Hommage aan Rietveld’.

Leunstoel
“Deze verhoogde stoel uitgevoerd in rood gecoat staal staat op het Minervaplein achter het voormalige gymnasiumgebouw”, vertelt Joost. “De zijgevel van het Kasko-pand aan de Nicolaasweg fungeert als steunmuur. Het pand staat er al veel langer dan de stoel, de twee hebben verder niks met elkaar van doen, hoewel de rode kleur goed past bij de Rietveld-blauwe erker boven de deur. Ik vroeg me af: wie heeft de folly daar neergezet? En wanneer?”

Gered van de sloop
Navraag en speuren in het krantenarchief leerde Joost dat het beeld hier in 1995 is geplaatst. Daarvóór stond het op het plein bij het Hooghiemstragebouw (de oude meelfabriek) aan de Wittevrouwensingel. “Wegens nieuwbouw moest het daar weg. Jos Traa van de Stichting Sociale Woningbouw (nu Portaal) heeft het toen gered van de sloop en hier naartoe verhuisd. De maker blijkt wijlen Charles Westerhout te zijn van Van Overhagen Architecten (inmiddels opgegaan in OPL Architecten).”

Opvrolijken die stad!
Tot slot de vraag: waaróm dit beeld? “In 1993 had de gemeente meerdere architecten een opdracht gegeven: vrolijk 18 saaie plekken en pleinen in de stad op met gekke bouwsels, ook wel follies genoemd. Charles maakte toen deze ‘Hommage aan Rietveld’, een ontwerp dat verwijst naar de twee inmiddels iconische Steltmanstoelen die Rietveld in 1963 (hij was toen al 75) maakte voor de Haagse juwelier Steltman. Een laatste gekkigheidje van de meester zelf.”

Maker: Charles Westerhout @1993
Locatie: Minervaplein

De garage op de Zonstraat 46 herbergt al decennia lang een geheim. Alleen de opeenvolgende huurders weten er van: de muurschildering op de zijwand. Niet zomaar een plaatje, maar een gedetailleerd schilderij van hoge kwaliteit. Misschien een meesterwerk, dat mogen kenners beoordelen. Het is een mysterie, want het is geen Utrechts tafereel, wat je wel zou verwachten in dit roemruchte Utrechtse buurtje. Ronald de Bruin is geboren in het pand ernaast, toch is ook voor hem de oorsprong onbekend. “Ik dacht dat er ooit een vishandel in zat, maar ik ben de derde generatie hier, we kunnen het mijn opa en oma helaas niet meer vragen.” Bij vragen over architectuur en cultuur in onze stad is er een autoriteit: Arjan de Boer. Desgevraagd weet hij snel het beeld te duiden: “Het is de Rotterdamse visafslag aan de Leuvehaven die tijdens het bombardement in 1940 letterlijk werd platgelegd, zie de historische foto uit het Rotterdams archief.” De gelijkenis is inderdaad frappant. Zou een gevluchte Rotterdamse vishandelaar hier zijn neergestreken en uit nostalgie zijn ‘roots’ hebben laten schilderen? We zijn benieuwd of buurtgenoten zich herinneren wie hier zijn handeltje dreef voor, tijdens en vlak na de oorlog, of weten wie dit geschilderd heeft. Laat ons weten!

Update 27/11
Een oud-bewoner meldt dat onder de woning (van de familie van de Ingh) op nr 44 na de oorlog de vishal zat van dhr Poot. “Veel stokvis langs de kanten en zure bommen (augurken) in potten. En een schilderstuk van vissersboten en netten.”
Resteren de vragen: wie bracht deze schildering aan, wanneer en waarom?

Een nieuwe muurschildering op de hoek van de Oosterspoorbaan en de Abstederdijk, gemaakt door kunstenaar Munir de Vries op verzoek van MasterPeace. Eerder dit jaar kregen jongeren van het verderop gelegen Bonifatius College een grafitti-workshop met thema ‘Stad Zonder Muren’. Munir was daar gastdocent en verwerkte zijn ervaringen in dit kunstwerk.

Stap in het licht
“Tijdens de workshop heb ik uitgebreid kunnen werken en praten met de leerlingen”, vertelt Munir. “De Utrecht Pride hield hun erg bezig, ze vinden het belangrijk dat iedereen zichzelf durft te laten zien. Daar ontstond het idee voor deze muurschildering: een persoon (m/v) die voorzichtig het licht in stapt, de buitenwereld in. Met de titel: Uitkomst.”

Knipoog naar de overkant
De plek is een bijzondere, de zijgevel ligt ietwat verscholen achter het groen van Park Oosterspoorbaan. “Ik woon in de Binnenstad, maar kom hier vaak, hardlopend, of met de kano via de Minstroom. Daarom stelde ik zélf deze muur voor. De ruimte om de schildering heen zal begroeid raken, de pandeigenaar gaat daarvoor een geveltuin aanplanten. Daarmee gaat het beeld nog meer op in deze prachtige groene omgeving. De kleuren passen nu natuurlijk perfect bij het herfstseizoen. En een detail voor wie het wil zien: aan de overkant zit op de woning van Alice Kan een muurschildering met de titel Uitzicht. Daar kijkt iemand nieuwsgierig door het sleutelgat. Uitkomst en Uitzicht, zullen hun blikken elkaar kruisen?”

Maker: Munir de Vries @2022
Locatie: Abstederdijk 157

Utrecht mocht kiezen welke metershoge muurschildering op de blinde (gele) gevel van het Diakonessenhuis zou komen: het klassieke schilderij ‘Herderin met duiven’ van Gerard van Honthorst, of het moderne ‘Meisje met ranonkels’ van Theo van Doesburg, beide Utrechtse meesters. Het publiek (3500 stemmen) koos met ruime meerderheid (60-40) voor de ‘klassieker’.

Met Strakke Hand
De schildering is een cadeau van het ziekenhuis aan de stad in het kader van 900 jaar stadsrechten. De twee werken waren geselecteerd in overleg met het Centraal Museum. Het zijn twee publieksfavorieten. Het project is uitgevoerd door het schilderscollectief De Strakke Hand dat al meer gevels in Oost heeft verfraaid, zoals aan de Saenredamstraat (Catherinakerk), de Oosterkade (Dronkemansloop van Prof Ornstein) en de Burgemeester Reigerstraat (Dopplereffect van Buys Ballot). Begin november zal burgemeester Dijksma het kunstwerk onthullen.

Censuur op de muur
Een oplettende buurtgenoot merkte op dat er vergeleken met het origineel een pikant detail is weggelaten: de tepel van de rondborstige herderin is op de muur door haar kleding bedekt. Wat vier eeuwen geleden wél kon, blijkt nu een taboe? Volgens het DIAK kunnen bij een muurschildering ‘niet alle details overgenomen worden’. Maar waarom juist dit detail is weggewerkt, blijft onduidelijk. Om de passerende scholieren van het nabij gelegen Bonifatius College te ‘beschermen’? Het Centraal Museum merkt op dat bij eerdere restauraties de tepel is weggeschilderd en pas bij de laatste restauratie weer in ere is hersteld. Het blijft een punt van aandacht door de eeuwen heen.

Over de Herderin met duiven
De lachende herderin toont ons een nest met twee jonge duiven. In de 17de eeuw was de duif het vaste attribuut van de godin Venus, de godin van de liefde. Het ‘portret’ van een herderin was enorm populair als onderwerp onder de Utrechtse schilders.
Gerard van Honthorst was in de 17de eeuw een van de meest begaafde Utrechtse caravaggisten en een van de weinige schilders met internationale faam. Hij had een succesvol atelier aan het Domplein in Utrecht, waar hij onder andere Rubens ontving. Hij ligt begraven in de Catharijnekerk in Utrecht.

Maker: De Strakke Hand @2022
Locatie: Bosboomstraat 4