Het 4 & 7 mei Comité heeft samen met de Oostkrant een route uitgestippeld ter ere van de Polar Bears, onze bevrijders op 7 mei 1945. De route start in de buurt van het Wilhelminapark en eindigt bij het Polar Bear monument in het Hogelandsepark, een uurtje lopen. Onderweg leer je over de verzetsvrouwen Trui van Lier en Truus van Lier, onze koningin-in-oorlogstijd Wilhelmina, de geheimzinnige bunker in het park, struikelstenen in Oost, uitgeverij de Bezige Bij, het Rosariumdrama, de Maliebaan in 1940-45 en de Polar Bears.

Routekaart
De routekaart kun je als pdf downloaden. Daarop staan ook de verhalen beknopt beschreven, aangevuld met linkjes naar video’s en oude filmbeelden. De route staat ook op google maps.

Video’s bij deze wandeling:
(1) Kindjeshaven (2) Koningin Wilhelmina (3) Oorlogsbunker (4) Bezige Bij (5) Rosariumdrama (6) Struikelstenen (8) Maliebaan (Dr Max) (9) Polar Bears
Kijk voor meer video’s op Oost in de oorlog.

Polar Bear Monument
Het Polar Bear Monument herdenkt de intocht van de Brits-Canadese 49th West Riding Infantry Division op 7 mei 1945. De bevrijders hadden de bijnaam Polar Bears gekregen na een lang verblijf op IJsland. Via de berekuil reden ze die dag de stad binnen, waarmee Utrecht officieel twee dagen later dan de rest van Nederland werd bevrijd. Het beeld van de witte ijsbeer met de neus richting Berekuil, is in opdracht van de Utrechtse bevolking gemaakt door Marie-José Wessels en in 1992 geplaatst in het Hogelandsepark.

Vrouwen speelden een belangrijke rol in het verzet, maar kregen daar pas decennia later erkenning voor. Het cliché was lange tijd: mannen in lange regenjassen pleegden overvallen en liquidaties, vrouwen waren koerier, met uitzondering van Hannie Schaft. Pas later bleken ook vrouwen vele heldendaden te hebben verricht. Zoals in Utrecht Oost Truus van Lier, Trui van Lier en Marie Anne Tellegen (alias Dr. Max).

Talkshow in Podium Oost
Tijdens de talkshow in Podium Oost op zondag 13 april 2025 waren verzetsvrouwen onderwerp van gesprek. Presentator Jessica van Geel, auteur van de biografie Truus van Lier, ontving aan tafel meerdere gasten waaronder historicus Ad van Liempt die een boek schreef over de Maliebaan in 1940-45. Ook kwamen nazaten van genoemde verzetsvrouwen aan het woord. Een boeiende middag over het leven in de jaren 40-45, de organisatie van het verzet in Utrecht en de late erkenning van verzetsvrouwen.

De talkshow – inclusief muzikaal intermezzo van Fenne Scholten – is als podcast in twee delen terug te luisteren via Spotify Oostkrant: Deel 1 en Deel 2

Ga voor meer informatie en verhalen over de jaren 1940-45 in onze wijk naar de overzichtspagina Oost in de Oorlog.

Het beeld van Wilhelmina in het park herinnert de inwoners van Utrecht aan de ‘Moeder van het Verzet’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de koningin in oorlogstijd in ballingschap vanuit Londen via Radio Oranje (De stem van strijdend Nederland) de Nederlandse bevolking vele malen toegesproken. In deze radioredes legde de koningin de nadruk op het herwinnen van de vrijheid. Op 13 maart 1945 stak de vorstin vanuit België bij het Zeeuws-Vlaamse Eede de grens over om terug te keren naar Nederland. 

In al dat bont, in al die jassen
In 1898 werd het nieuwe stadspark vernoemd naar de net gekroonde koningin Wilhelmina (1880-1962). Eind jaren 50 ontstond het idee om de inmiddels weer prinses geworden Wilhelmina in 1960 voor haar 80ste verjaardag te eren met een standbeeld. Zij weigerde echter om mee te werken (‘niet nóg een standbeeld’). Pas na haar dood in 1962 gaf dochter koningin Juliana alsnog toestemming. Met als voorwaarde: een lage sokkel opdat ze niet boven de mensen zou staan. Mari Andriessen verbeeldde haar ‘in al dat bont, in al die jassen’ een citaat uit In Memoriam Wilhelmina van de dichter Scholte Noordholt. Het beeld is onthuld in 1968 door Koningin Juliana.

Een jaar geleden werd onder grote belangstelling een gedenksteen onthuld op de hoek van de Nachtegaalstraat en de Maliesingel, het pand van de oude Kamer van Koophandel. Op deze steen staan de namen van zeven verzetsleiders die op 22 november 1944 op deze plek deelnamen aan een geheim overleg, maar door de Duitsers zijn opgepakt en later het leven lieten. Twee andere deelnemers wisten te ontsnappen via een ladder. Op de steen staat de naam S. Postma. Zijn verhaal komt weer tot leven dankzij zijn nicht, Madelon Postma, die een boek over hem schreef: Met zacht geritsel.

Engelandvaarder
“Mijn oom Sep Postma – verzetsnaam Witte Dirk – was pas 23 toen hij op 2 december 1944 door de Duitsers werd vermoord. Hij werd opgepakt tijdens die noodlottige bijeenkomst in november. Mijn vader heeft zijn hele leven geprobeerd het avontuurlijke leven van zijn broer als Engelandvaarder tot in detail te reconstrueren. Als journalist bij de in de oorlog begonnen krant Trouw zat onderzoek hem in het bloed. Na zijn overlijden bracht ik al zijn verzamelde documenten en onderzoekswerk naar het Verzetsmuseum. Toen nam ik me voor: dit verhaal moet levend blijven. In mijn boek vertel ik ook het verhaal van mijn grootvader van moederskant, Jacob Krüse, een Amsterdamse verzetsman. Zo vertelt dit boek twee verweven verzetsverhalen.”

Wie is te vertrouwen?
“Wat mij vooral fascineerde was hoe verzet ontstaat. Waarom sluiten mensen zich aan? Hoe wogen ze de risico’s af? Hoe bespreek je zoiets met je familie? Wie kon je vertrouwen, en wie bleek een verrader? Hoe kwamen die jonge mannen uiteindelijk in Engeland terecht? Achteraf lijkt alles logisch, maar midden in een oorlog – waarin je niet weet hoe of wanneer die eindigt – is niets zeker. Juist daarom blijven deze vragen ook vandaag nog relevant.”

Verhalen levend houden
“Als familie hebben we het boek in eigen beheer uitgebracht, om deze verhalen levend te houden. We verkopen het tegen kostprijs (€14,50), alleen via mijn website is het te bestellen. Ik woon in Oost en fiets dagelijks langs de gedenksteen. Die lijkt iets uit het verleden, maar dit boek laat zien hoe oorlogen generaties lang blijven doorwerken – tot op de dag van vandaag.”

Meer info en bestellen: www.madelonpostma.com

De Maliebaan was een spannende straat in de bezettingstijd 1940-45, misschien wel de spannendste van Nederland! Historicus en onderzoeker Ad van Liempt is gefascineerd door het oorlogsverleden van dit voormalige 17de eeuwse paille maille speelveld. Hij schreef het boek Aan de Maliebaan over het kat- en muisspel tussen bezetter en verzet. Het geldt als hét naslagwerk over die periode. Maar iets frustreert hem al lange tijd: op en rond de Maliebaan herinnert weinig aan deze periode. Tot vandaag, vrijdag 28 maart 2025, als hij samen met wethouder Oosters een informatiesteen mag onthullen met een plattegrond van de Maliebaan. Hierop is te zien waar de NSB en de zeer gevreesde Duitse veiligheidsdiensten kantoor hielden, en in welke panden verzetsgroepen en vrijheidsstrijders in het diepste geheim en met gevaar voor eigen leven bijeenkwamen. Goed en kwaad waren buren van elkaar!

Lees de toespraak van Ad van Liempt tijdens onthulling.
Meer info op de website van het boek Aan de Maliebaan.
Lees meer verhalen over Oost in de oorlog.

Dr. Max, de grote onbekende
Een bijzonder verhaal dat zich in het diepste geheim afspeelde op Maliebaan 72 was dat van Dr. Max, een leider van het landelijke verzet die letterlijk pal naast de meest gevreesde Duitse joden- en verzetsjager woonde, de Sicherheitsdienst (SD), en tóch onontdekt bleef door een denkfout van de nazi’s. Er is daarover een documentaire gemaakt Dr. Max, de grote onbekende. Lees meer over Dr. Max en het monument dat in 2024 is onthuld.

Zondag 26 januari was er om 12.00 uur een korte herdenking bij het Utrechtse Namenmonument bij het Spoorwegmuseum in verband met Holocaust Memorial Day een dag later. In andere Nederlandse steden is zo’n herdenking inmiddels traditie, in Utrecht een primeur. Het Utrechtse initiatief kwam vanuit een groep betrokken bewoners waaronder Jim Terlingen, onderzoeker en schrijver van het boek over de Joodse Raad in Utrecht en Doete Regts die een inleidende toespraak hield. Daarna konden aanwezigen een steentje of bloemetje leggen bij het monument.

Over Holocaust Memorial Day
Holocaust Memorial Day is op 1 november 2005 ingesteld door de Verenigde Naties (resolutie nr 60/7). Op deze dag, 27 januari, worden wereldwijd de slachtoffers van de holocaust herdacht. De resolutie spoort landen aan om educatieve programma’s voor jongeren te ontwikkelen zodat de holocaust niet wordt vergeten en genocide in de toekomst voorkomen wordt. Waarom koos men de datum 27 januari? Op 27 januari 1945 werd concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz door de geallieerden bevrijd. Het kampencomplex bij Auschwitz was de grootste in zijn soort. De nazi’s vermoordden alleen in dit kamp al tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan een miljoen joden, roma en sinti. 

In de Tweede Wereldoorlog jaagde de spijkerharde Sicherheitsdienst (SD) op verzetsmensen en politieke tegenstanders van nazi-Duitsland. De SD ging letterlijk over lijken, berucht was de kelder annex martelkamer onder haar kantoor op Maliebaan 74. Eén verzetsstrijder kregen ze al die jaren maar niet te pakken, ene Dr. Max, leider van het Utrechtse en landelijk verzet, o.a. organisator van de grote spoorwegstaking in 1944 en verspreider van verzetskrant Vrij Nederland. Pas tegen het einde van de oorlog viel het kwartje: Dr. Max bleek al die jaren pal naast de SD te wonen, op Maliebaan 72Bis. Ze heette Marie Anne Tellegen, tot groot ongeloof van de SD, want … kon een prominente, succesvolle verzetsleider ook een vrouw zijn??? Hun buurvrouw bovendien? De letters M en A verwezen naar haar voornaam, de X stond voor ‘onbekend’. Dr. Max, de grote onbekende, in ieder geval voor de bezetter.

Bloemenmonument
Sinds vrijdag 22 november 2024 heeft Marie Anne Tellegen op de Maliebaan een bloemenmonument, net als de Utrechtse verzetsstrijders Trui van Lier in het Wilhelminapark en Truus van Lier bij de Singel. Wethouder Eva Oosters stopte daarvoor samen met een familielid van de verzetsleider 2.700 ecologische bollen (Narcissus Yetfire, geel met oranje kroon) in de groenstrook tegenover Maliebaan 72Bis, de oude woning van Dr. Max. Elk voorjaar zal de verzetsnaam als eerbetoon opbloeien. De wethouder onthulde ook een infobord als onderdeel van het bloemenmonument. Bord en bollen zijn een initiatief van buurtbewoner en stadsgids Anneke Ellerbroek.

Wie was Dr. Max?
Marie Anne Tellegen (1893 – 1976) woonde in een bovenwoning aan de Maliebaan. Ze was de rechterhand van burgemeester Van Pelkwijk. Toen die in 1942 door de bezetter gedwongen werd om af te treden, hield ook zij het voor gezien. Ze was een uitmuntend regelaar en netwerker en werd de onderburgemeester van Utrecht genoemd. Van die kwaliteiten profiteerde het verzet, zowel lokaal als landelijk. Zo zorgde ze voor papier en inkt voor de illegale drukkerij van Vrij Nederland aan de Maliebaan, en regelde ze ook de verspreiding van deze illegale verzetskrant, een zeer riskante job. In 1944 zette ze een landelijk, klandestien netwerk op om 30.000 stakende spoorarbeiders en hun gezinnen van geld, bonnen en voedsel te voorzien. Dat ze voor een verzetsstrijder op de gevaarlijkste plek denkbaar woonde, pal naast de beruchte Sicherheitsdienst, zag ze juist als voordeel: “Hoe dichter bij de vijand, hoe veiliger.” Na de oorlog werden haar inzet, grote moed en leiderschap beloond met de belangrijke functie directeur van het Kabinet der Koningin, eerst voor Wilhelmina, later voor Juliana.

Toespraak en documentaire
Voorafgaand aan de onthulling van het bloemenmonument sprak historicus Ad van Liempt uitgebreid over Marie Anne Tellegen en welke rol zij speelde in de vrouwen emancipatie voor, tijdens en na de oorlog. Lees hier zijn toespraak.
Bekijk ook de documentaire over Dr. Max.

Het Polar Bear Monument in het Hogelandsepark herdenkt de intocht van de Brits-Canadese 49th West Riding Infantry Division op 7 mei 1945. De bevrijders hadden de bijnaam Polar Bears gekregen na een lang verblijf op IJsland. Via de berekuil reden ze de stad binnen, waarmee Utrecht dus officieel twee dagen later dan de rest van Nederland werd bevrijd.

Berekuil
De witte ijsbeer kijkt richting de Berekuil. Het beeld is in opdracht van de Utrechtse bevolking gemaakt door Marie-José Wessels en in 1992 geplaatst in het Hogelandsepark. Overigens is de Berekuil zelf een ‘oorlogskind’. De bouw begon in 1941 en de intocht van de bevrijders op 7 mei 1945 was min of meer de officiële inwijding. De naam heeft overigens niks van doen met dit regiment. Al in bestekken van vóór de oorlog stond de naam Berenkuil. De ‘n’ is later in de volksmond weggevallen.

Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog, op 22 november 1944, vond op aandringen van Prins Bernhard, toen opperbevelhebber van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS), een vergadering van belangrijke verzetsgroepen in Midden-Nederland plaats. Locatie: de toenmalige Kamer van Koophandel (KvK) Utrecht op de hoek Maliesingel – Nachtegaalstraat. Deze verzetsgroepen zouden opgaan in de BS. Doel van de vergadering was om de steun aan hun nieuwe BS-commandant Albert Krikke expliciet te bevestigen. De leiders van de verzetsgroepen waren namelijk niet gewend om een baas boven zich te hebben.

Wonderbaarlijke ontsnapping
Door een ongelukkig toeval krijgen de Duitsers lucht van deze vergadering. Ze vallen het gebouw binnen, arresteren en mishandelen een aantal van de aanwezigen. Twee verzetsmensen weten met hulp van een ladder op wonderbaarlijke wijze te ontsnappen. De zeven anderen plus een aantal handlangers worden opgepakt en afgevoerd. Een poging van het verzet om vier van hen te bevrijden uit de Kazerne Willem III in Apeldoorn mislukt al in de verkenningsfase. Daarop vermoorden de Duitsers als strafmaatregel vier betrokkenen en sterven drie anderen in andere kampen.

Gedenksteen
In 1946 onthulde de Kamer van Koophandel een gedenksteen gemaakt door de Utrechtse beeldhouwer Pieter d’Hont (1917-1997) met de namen van zeven slachtoffers van dit drama. Vanwege verhuizingen van de instantie lag de marmeren plaat lange tijd in een depot. In 2024 werd hij opnieuw ingemetseld in de buitengevel en onder aanwezigheid van vele familieleden van de betrokken verzetsmensen op 4 mei 2024 onthuld.

Meer informatie
Buurtgenoot en historicus Niels Bokhove zocht het hele verhaal tot in detail uit. Wat gebeurde er precies die dag? Hoe wisten de Duitsers wat er op handen was? En vooral: hoe konden twee verzetsmensen na twee dagen ontsnappen ondanks dat de Duitsers het pand minutieus uitkamden? Lees meer op de speciale webpagina inclusief het persoonlijke relaas van ‘ontsnapper’ Maarten Cieremans.